Maria z pamięci
„Maria z pamięci” — stała wystawa w Muzeum im. M. Konopnickiej w Suwałkach — to bardziej spektakl teatralny, niż standardowa wystawa muzealna. Przemawia emocjami i oniryczną atmosferą. Konwencja jest niespotykana: widz wchodzi do głowy Marii Konopnickiej przy pomocy retrofuturystycznej machiny skanującej pamięć i od tego momentu może śledzić myśli i uczucia poetki. Każda scena to inne wspomnienie Marii: poetycka impresja dotycząca wydarzeń, emocji, traum, wyparć, ważnych życiowych dylematów. W roku 2020 stworzyłem scenariusz wystawy narracyjnej w Muzeum im. Marii Konopnickiej w Suwałkach. Wystawa powstawała w 2 etapach realizacyjnych: „Pieśń o domu” i „W drodze”. W sierpniu 2025 oddano zwiedzającym finalną wersję wystawy.
Scenariusze wystaw muzealnych napisanych przez artystę, a nie przez naukowca (historyka, historyka sztuki, archeologa, itp.) praktycznie nie występują w muzealnym świecie. Ta wystawa, w której emocje są ważniejsze od faktografii — to bardzo rzadki okaz.
Zasadą narzucającą narrację i poetykę scen oraz strukturę fabuły jest przyjęcie perspektywy widzenia bohaterki wystawy. Obrana konwencja przedstawienia jej biografii jako wizyjnego ciągu wspomnień — wędrówki po zakamarkach jej umysłu — jest podyktowana introwersją bohaterki. W jej umyśle tkwi największy potencjał narracyjny: bujna wyobraźnia, własny filtr poznawczy, błędy i przekłamania w postrzeganiu rzeczywistości, marzenia, ambicje, mozaiki emocji, przenikające się (czasami przeciwstawne) światopoglądy, wyparcia, przeniesienia. To wszystko kotłuje się w jej głowie, a widz wchodzi do jej głowy — eksploruje, zbiera poszlaki, nasyca się emocjami, uruchamia wyobraźnię i konstatuje.
W pierwszej części — pod tytułem „Pieśń o domu” — został rozpisany pierwszy etap życia MK: statycznego, bezpiecznego, wyraźnie związanego z domem rodzinnym — miejscem dorastania i intensywnego rozwoju emocjonalno-intelektualnego. Dworek suwalski, miejsce narodzin, jest tu toposem domu jako matecznika, gdzie wszystko jest pierwsze, intensywne. Wrażenia zmysłowe i impulsy intelektualne nasycają młodą duszę MK, stają się paliwem zasilającym późniejszą twórczość pisarską i postulaty społeczne. Stają się również motorem rozbudzenia szczególnej wrażliwości na świat, w którym dojrzała już bohaterka tej muzealnej opowieści podejmuje swoje własne — i często kontrowersyjne dla współczesnych — decyzje życiowe. Pierwsza część naszej wystawy to próba prześledzenia na bazie wizyjnych obrazów pochodzących z całego katalogu wspomnień MK, którymi nasycała się jej pisarska i kobieca dusza. Uzyskamy dostęp do jej dramatów życiowych, ale także pierwszych fascynacji światem, jego energią, tajemnicą i niepokojem. W tej części MK filtruje rzeczywistość głównie za pomocą uczuć, stąd: rozterki, emocjonalne wzloty i upadki, nieokreślone tęsknoty. Jednak MK sukcesywnie wzbogaca swoją wiedzę i szykuje się do wkroczenia w nowy rozdział życia, w którym uczucia zostaną wyparte przez myślenie. Widz powinien odnieść wrażenie przebywania w głowie MK, w której zawarte są tropy przeszłości. Po zakończeniu zwiedzania ostatniej sceny w tej części, widz wraca do holu głównego, żeby rozpocząć zwiedzanie drugiej części w południowym skrzydle dworku.
Druga część wystawy — oznaczona tytułem „W drodze” — jest opisaniem życia i twórczości Marii Konopnickiej jako osoby dojrzałej, która podjęła bezkompromisową decyzję o usamodzielnieniu się i przyjęciu roli pisarki w trudnej epoce. Zerwanie z mężem (jedna z pierwszych scen tej części) jest pierwszą odważną decyzją w jej życiu, zaczynem wielkiej przygody, uruchomieniem lawiny zdarzeń. Zainicjowaną w części 1 konwencję opowiadania za pomocą bezpośrednich relacji MK (wspomnień, snów, śladów emocji), kontynuuowana jest tutaj aż do samego końca. Narracja staje się jeszcze bardziej filmowa — możemy ją ująć w 3 podstawowe filary fabuły: zawiązanie akcji („wrzucenie w przygodę” — scena IX „Euforia”), punkt kulminacyjny (scena XIII „Klatka”) i rozwiązanie akcji (scena XIX „W drodze do nieskończoności”). Teraz narracja przyspiesza, wyznaczają ją: ruch, pęd do doskonalenia się, ambitne podejścia do problemów oraz liczne ucieczki. W każdej scenie opowieść rozpisana została za pomocą scenografii, multimediów, grafiki i przestrzeni dźwiękowej. Widz wystawy doświadcza wielkiej podróży życia, podczas której pisarka nadrabia stracone lata, podczas których trwała w niespełnieniu i minimalnych przyrostach ambicji. W podróży przydają się nauki, które pobrała we wcześniejszych latach. Można odkryć też, jakie rany duchowe spowodowało tkwienie w wyniszczającej roli zakładniczki swoich ambicji. MK funkcjonuje w świecie pełnym kontrastów, niesprawiedliwości społecznej, poniżania kobiet. Kultywuje pamięć o utraconej wolności i żyje nadzieją na jej odzyskanie. Najciekawszym wydawało się odnalezienie w jej biografii tych elementów, faktów czy zjawisk, które można przyjąć i uznać jako prawdziwe powody jej życiowych i intelektualnych decyzji. To "mięso" scenariusza — niby oczywistość w przypadku filmu lub powieści, ale rzecz niespotykana w przypadku wystawy muzealnej.
A potem — dzięki Grupie Locus Solus i wykonawcom wystawy — słowa obrosły w scenografię, multimedia, obiekty rzeźbiarskie, gabloty i instalacje graficzne.
Magdalena Grzebałkowska o wystawie: Powiem wam, że Muzeum Marii Konopnickiej w Suwałkach to jest kompletny odjazd! Otwarte po remoncie tydzień temu, prezentuje wystawę konceptualną na najwyższym światowym poziomie. Lećcie tam jak na skrzydłach, ja wyszłam dziś oszołomiona.
Koncepcja i projekt wystawy: Michał Urban, Zalibarek — Scenariusz, teksty literackie, reżyseria filmów: Zalibarek —Ilustracje, opracowanie graficzne, animacje: Victor Soma — Współpraca: Magdalena Wołowska-Rusińska, Krzysztof Skłodowski — Współpraca organizacyjna: Jerzy Brzozowski, Wiesław Kapla — Wykonawcy: Group AV, Immersive Space Project — Produkcja multimediów: Inani.pl, Studio Storytellers — Sprzęt multimedialny: Group AV
Eksponaty ze zbiorów: Muzeum Literatury w Warszawie, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Archiwum Państwowego w Suwałkach, Muzeum im. Marii Konopnickiej w Suwałkach, Muzeum Okręgowego w Suwałkach. Wystawa współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach projektów LT-PL-4R-280 Poezja transgraniczna malowana słowami oraz LT-PL-00009 Transgraniczna droga do nieskończoności wspomnień. Partnerzy projektów: Alytaus Kraštotyros Muziejus, Lazdijų Krašto Muziejus. Specjalne podziękowania dla Teatru im. J. Słowackiego w Krakowie za pomoc w realizacji filmów. Wystawa współfinansowana z budżetu Miasta Suwałki
W filmach wystąpili: Iwona Budner (Teatr Stary w Krakowie) jako głos Marii Konopnickiej — Oriana Soika (Teatr Polski w Bielsku-Białej) jako dorosła Maria Konopnicka — Jolanta Żaborowska jako dojrzała Maria Konopnicka — Mariusz Krzywicki jako Jarosław Konopnicki, mąż Marii — Julia Kowalczyk oraz Kalina Kubiś-Mroszczyk jako mała Maria Konopnicka — Joanna Nadrowska jako Maria Dulębianka — Lea Pradzinski jako Helena Konopnicka, córka Marii — Marta Waldera (Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie) jako Eliza Orzeszkowa — Zalibarek jako Henryk Sienkiewicz — Grzegorz Łukawski jako Józef Wasiłowski, ojciec Marii Konopnickiej — Natalia Strzelecka (Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie) jako Scholastyka Wasiłowska, matka Marii Konopnickiej — Celina Kulińska-Kalarus, Antoni Atanassow, Antoni Hulicki, Franciszka Kowalczyk, Maria Kowalczyk, Jagoda Wiecha jako rodzeństwo Marii — Ewelina Casette (Teatr im. J. Słowackiego) jako służąca w kaliskim domu — Sławomir Rokita (Teatr im. J. Słowackiego) jako woźnica — Jakub Urban jako służący z węglem — Dorota Jakubik jako niania w suwalskim domu — Magdalena Januszczak jako służąca w suwalskim domu — Agnieszka Judycka, Halina Jarczyk, Marcin Kalisz, Marcin Sianko, Tomasz Augustynowicz, Daniel Malchar, ś.p. Feliks Szajnert, Karol Kubasiewicz (wszyscy: Teatr im. J. Słowackiego w Krakowie) jako literaci na przyjęciu